اندودانتیکس یا ریشه درمانی چیست؟

ازآنجایی‌که تشخیص و درمان صحیح عفونت پالپ دندان اهمیت بالایی دارد، شاخه‌ای از علم دندانپزشکی به نام اندودانتیکس به‌صورت تخصصی به این موارد می‌پردازد. دندانپزشک‌های متخصص در این حوزه اندودنتیست نام دارند و با روش‌های مختلفی مثل عصب‌کشی، اپیکواکتومی، همی‌سکشن و پالپوتومی مشکلات پالپ دندان را برطرف می‌کنند.

اندودانتیکس چیست؟

اندودانتیکس یکی از شاخه‌های تخصصی دندانپزشکی است که در آن به تشخیص و درمان بیماری‌های پالپ دندان و بافت‌های اطراف ریشه دندان پرداخته می‌شود. در اندودانتیکس، هدف حفظ سلامت تمام یا بخشی از پالپ دندان یا تخلیه پالپ (عصب‌کشی) به‌منظور حفظ دندان است. در این زمینه، دندانپزشکان از روش‌های غیرجراحی و جراحی برای درمان التهاب و عفونت پالپ دندان و بیماری‌هایی مثل کیست‌های پری‌اپیکال استفاده می‌کنند.

به دندانپزشکی که بعد از دوره دندانپزشکی عمومی، در حوزه اندودانتیکس تحصیل‌کرده است و متخصص شده است، اندودنتیست گفته می‌شود. اندودنتیست‌ها به نام‌های متخصص درمان ریشه یا متخصص اندو نیز شناخته می‌شوند.

اندودنتیست کیست؟

ساختار و عملکرد پالپ دندان

به داخلی‌ترین قسمت دندان پالپ می‌گوییم. پالپ یک بافت نرم است که عروق خونی و عصب دارد و دندان را زنده نگه می‌دارد.

آناتومی پالپ دندان

پالپ دندان ساختار ژله مانند دارد و از بافت همبند (بافت پیوندی) تشکیل شده است. این بافت حاوی عصب، رگ‌های خونی، ادونتوبلاست‌ها، هیستوسیت‌ها، فیبروبلاست‌ها، ماکروفاژها، ماستوسیت‌ها و سلول‌های پلاسما هستند.

پالپ داخلی‌ترین قسمت دندان است و در یک حفره در زیر عاج و مینای دندان قرار دارد. در اصل مینا و عاج دندان یک محفظه محکم را در اطراف پالپ تشکیل می‌دهند و آن محافظت می‌کنند. با وجود استحکام زیاد مینا و  عاج دندان، گاهی به دلیل پوسیدگی شدید، ترک‌خوردن و شکستگی دندان، مینا و عاج دندان آسیب می‌بینند که در نهایت به التهاب و عفونت پالپ دندان منجر می‌شود.

Pulp chamber: پالپ چمبر قسمت بالایی و اصلی پالپ دندان است.

Pulp horns: Pulp horns یا شاخ پالپ امتداد محفظه پالپ به سطح جونده دندان است.

Radicular canals: کانال‌های رادیکولار امتداد پالپ در طول ریشه دندان تا سر ریشه دندان (اپکس) هستند.

عملکردهای حیاتی پالپ

پالپ دندان همان بخشی است که دندان را زنده نگه می‌دارد. بر اساس my.clevelandclinic، پالپ دندان عملکردهای حیاتی و مهمی را برعهده دارد که عبارت‌اند از:

محافظت در برابر باکتری‌ها: سلول‌های ایمنی بدن (گلبول‌های سفید) از طریق رگ‌های خونی پالپ، به داخل دندان می‌رسند و بعد از شناسایی میکروب‌ها آن‌ها را از بین می‌برند.

مرطوب نگه‌داشتن دندان: عروق خونی پالپ دندان به مرطوب نگه‌داشتن دندان کمک می‌کنند. این رطوبت شکنندگی دندان را کمتر می‌کند و دندان را سالم و محکم نگه می‌دارد.

ساخت عاج دندان: پالپ دندان لایه عاج را می‌سازد. عاج بین مینای دندان و پالپ قرار دارد. عاج دندان از مینای دندان حمایت کرده و از پالپ محافظت می‌کند. همچنین

تولید مواد مغذی: در پالپ دندان پروتئین‌هایی مثل آلبومین و فیبرینوژن ساخته می‌شود که عاج دندان را سالم نگه می‌دارند.

عملکرد حسی: پالپ دندان حاوی سلول‌ها عصبی است که باعث می‌شود بتوانیم سرا، گرما و فشار را احساس کنیم. این سلول‌های عصبی هستند که با ایجاد احساس درد ما را متوجه آسیب‌دیدن دندان می‌کنند.

بیماری‌ها و مشکلات پالپ دندان

بیماری‌ها و مشکلات پالپ دندان در حوزه اندودانتیکس دندانپزشکی قرار می‌گیرند. این بیماری‌ها عبارت‌اند از:

پالپیت: التهاب پالپ

به التهاب پالپ دندان پالپیت گفته می‌شود. اگر محرک‌ها و باکتری‌ها از تاج دندان عبور کنند و به پالپ برسند، باعث پالپیت می‌شوند. پالپیت معمولاً در اثر پوسیدگی عمیق اتفاق می‌افتد و باعث احساس درد و ناراحتی می‌شود.

پالپیت به دو نوع برگشت‌پذیر و برگشت‌ناپذیر تقسیم‌بندی می‌شود. پالپیت برگشت‌پذیر التهاب خفیفی است که با درمان به‌موقع، برطرف می‌شود. پالپیت برگشت‌ناپذیر التهابی است که قابل‌درمان نیست و می‌تواند به نکروز یا مرگ پالپ منجر شود.

نکروز پالپ و عوارض آن

اگر پالپیت درمان نشود به مرگ یا نکروز پالپ منجر می‌شود. زمانی که پالپ دندان می‌میرد، بیمار دیگر احساس درد یا ناراحتی نمی‌کند. درصورتی‌که نکروز پالپ به‌موقع درمان نشود، می‌تواند باعث آبسه دندان شود و عفونت آن به سایر نقاط دهان و بدن منتشر شود.

آبسه دندانی و عفونت‌های کانال ریشه

نکروز پالپ و عفونت ریشه دندان می‌تواند منجر به آبسه شود. آبسه دندان یک حفره پر از عفونت و باکتری است که در اثر ورود باکتری از پوسیدگی سطح و ریشه دندان به لثه ایجاد می‌شود.

آبسه ممکن است در نوک ریشه دندان ایجاد شود که به آن آبسه پری اپیکال گفته می‌شود، یا در لثه ایجاد شود که به آن آبسه پریودنتال می‌گوییم. آبسه باعث احساس درد، حساسیت به سرما و گرما و بوی بد دهان می‌شود و معمولاً شبیه یک جوش برجسته و متورم در لثه به نظر می‌رسد. اگر آبسه به‌موقع درمان نشود می‌تواند باعث ازدست‌رفتن دندان و انتشار عفونت به نواحی دیگر بدن بشود.

تشخیص بیماری‌های پالپ دندان

مینا و عاج دندان دو لایه بسیار محکم هستند که از پالپ دندان محافظت می‌کنند. بااین‌حال این دو لایه ممکن است در اثر عوامل مختلفی مثل پوسیدگی دندان، ترک‌خوردن و شکستگی، ترمیم نادرست دندان و… آسیب ببینند و عفونت و باکتری به پالپ دندان برسد. در این حالت، بیمار علائمی مثل درد و حساسیت شدید دندان را تجربه می‌کند.

علائم و نشانه‌های مشکلات پالپ

علائم مشکلات و بیماری‌های پالپ دندان بسته به‌شدت آسیب متفاوت هستند؛ اما به‌طورکلی علائم رایج آسیب‌دیدن پالپ دندان عبارت‌اند از:

• درد ناگهانی و شدید در دهان
• حساسیت دندان به سرما، گرما یا خوراکی‌های شیرین
• احساس درد هنگام ضربه خوردن دندان
• التهاب لثه یا فک
• مشاهده آبسه (برجستگی جوش مانند ملتهب)
• شکستگی و لق شدن دندان دائمی
• تغییر رنگ دندان

ارزیابی بالینی و معاینات دندانپزشکی

در صورت مشاهده و تجربه علائم مشکلات پالپ دندان، باید در اولین فرصت به دندانپزشکی مراجعه کنید تا جلوی گسترش آسیب را بگیرید و آن را به‌موقع درمان کنید. هنگام مراجعه به دندانپزشکی، پزشک ابتدا علائم شما و ظاهر دندان را بررسی می‎کند. اگر دندانپزشک احتمال بدهد که عصب دندان شما آسیب‌دیده است، از چند تست تشخیصی ساده و یا از عکس رادیوگرافی برای تشخیص بهتر استفاده می‌کند.

روش‌های تصویربرداری و تست‌های تشخیصی

تصویربرداری با اشعه ایکس یکی از دقیق‌ترین روش‌های تشخیص عفونت پالپ دندان است. تصویر رادیوگرافی به‌دست‌آمده می‌تواند عمق و شدت آسیب دندان را به‌خوبی نشان دهد.

در معاینات دندانپزشکی و برای ارزیابی شدت آسیب و میزان نفوذ باکتری، اندودنتیست ممکن است از تست‌های تشخیصی مختلفی استفاده کند. به طور مثال ممکن است روی دندان شما سرما یا گرما اعمال کند، ضربات ملایمی به دندان بزند یا با ابزار مخصوصی یک پالس الکتریکی خفیف به دندان شما وارد کند. احساس‌کردن یا نکردن درد و فاصله زمانی به اعمال محرک و احساس درد به دندانپزشک کمک می‌کند که زنده‌بودن پالپ دندان یا نکروز شدن آن را ارزیابی کند.

درمان‌های اندودانتیکس

روش‌های درمانی ای که در حوزه اندودانتیکس برای درمان عفونت ریشه و پالپ دندان استفاده می‌شوند عبارت‌اند از:

روت کانال تراپی (درمان ریشه)

روت کانال تراپی که بین مردم با نام عصب کشی هم شناخته می‌شود یکی از روش‌های درمانی مهم و رایج در حوزه اندودانتیکس است. روت کانال تراپی به‌منظور تخلیه پالپ آسیب‌دیده و درمان انجام می‌شود. در این روش درمانی، ابتدا سطح دندان تراشیده می‌شود تا دندانپزشک به پالپ دسترسی پیدا کند. سپس داخل محفظه پالپ و ریشه یا ریشه‌های دندان تراشیده شده و به طور کامل از بافت پالپ تخلیه می‌شود. در نهایت داخل ریشه‌ها و محفظه پالپ با ماده مخصوصی پر می‌شود. در نهایت دندان با آمالگام یا کامپوزیت ترمیم می‌شود. اگر شدت پوسیدگی زیاد باشد، ممکن است از روکش دندان برای محافظت از دندان استفاده شود.

جراحی‌های اندودانتیکس جراحی

اگر عصب‌کشی به‌تنهایی برای درمان عفونت پالپ دندان کافی نباشد، ممکن است ریشه دندان نیاز به جراحی داشته باشد.

اپیکواکتومی

اپیکواکتومی یکی از جراحی‌های اندودانتیکس است که به‌عنوان جراحی انتهای ریشه نیز شناخته می‌شود. این جراحی زمانی انجام می‌شود که عفونت از ریشه دندان فراتر رفته و بخشی از استخوان فک یا بافت‌های اطراف ریشه را آلوده کرده است. طی جراحی اپیکواکتومی انتهای ریشه (اپکس) به همراه بافت‌های اطراف آن برداشته می‌شود.

همی‌سکشن

اگر عفونت به‌قدری شدید باشد که بافت‌ها و استخوا‌ن‌های یک طرف دندان از بین رفته باشند؛ اما طرف دیگر دندان را بتوان با عصب‌کشی حفظ کرد، اندودنتیست ممکن است برای شما جراحی همی‌سکشن یا قطع ریشه انجام دهد. این جراحی برای دندان‌های آسیاب بزرگ انجام می‌شود و طی آن نیمی از دندان به همراه یک یا چند ریشه خارج می‌گردد.

اپکسیفیکاسیون

برخورد ضربه شدید به دهان کودکان ممکن است رشد دندان دائمی را متوقف کند. در این حالت از روشی به نام اپکسیفیکاسیون استفاده می‌شود. در طی این جراحی، پالپ عفونی دندان برداشته می‌شود، سپس انتهای ریشه دندان بسته می‌شود تا رشد بافت سخت مانع از رشد دندان نشود.

پالپوتومی

پالپوتومی یک روش درمان غیرجراحی است که معمولاً برای درمان عفونت پالپ دندان آسیاب و شیری کودکان انجام می‌شود. پالپوتومی زمانی انجام می‌شود که عفونت پالپ دندان شدید نباشد. در این حالت بخشی از پالپ دندان برداشته می‌شود اما بافت پالپ داخل کانال‌های ریشه دست‌نخورده باقی می‌ماند. سپس پالپ برداشته شده با یک ماده مخصوص جایگزین می‌شود. در نهایت روی دندان یک روکش گذاشته می‌شود.

علت استفاده از روش پالپوتومی این است که عصب کشی کامل دندان کودکان می‌تواند رشد دندان را متوقف کند. اما با روش پالپوتومی، ریشه دندان دست‌نخورده باقی می‌ماند تا دندان بتواند رشد کند.

 استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها

ازآنجایی‌که مشکلات مربوط به پالپ دندان عمدتاً ناشی از عفونت پالپ و بافت‌های اطراف ریشه هستند، در کنار روش‌های درمانی اندودانتیکس از آنتی‌بیوتیک‌ها برای کنترل و درمان عفونت استفاده می‌شود. این داروها کمک می‌کنند عفونت به طور کامل برطرف شود و از گسترش آن به دیگر نواحی بدن جلوگیری شود.

نقش اندودانتیکس در دندانپزشکی مدرن

متخصصین و فعالان حوزه دندانپزشکی همواره در تلاش هستند تا علم و تکنولوژی‌های مورداستفاده در این حوزه را ارتقا بدهند و به دندانپزشکان کمک کنند که تاحدامکان بتوانند سلامت دندان را حفظ کنند. به همین دلیل امروزه به‌جای کشیدن دندان در مراحل ابتدایی عفونت ریشه، از تکنیک‌های مختلفی در حوزه اندودانتیکس استفاده می‌شود تا عفونت پالپ و ریشه دندان به طور کامل درمان شده و از گسترش این عفونت جلوگیری شود. به‌این‌ترتیب دندان را می‌توان برای مدت طولانی‌تری حفظ کرد.

نتیجه گیری

پالپ بخشی از دندان است که حاوی عصب و عروقی خونی بوده و دندان را زنده نگه می‌دارد. گاهی ممکن است پالپ دندان دچار التهاب و عفونت شود و این عفونت به ریشه دندان نیز سرایت کند و باعث ازدست‌رفتن دندان بشود. به همین دلیل شاخه‌ای به نام اندودانتیکس در علم دندانپزشکی به‌صورت تخصصی به این موارد می‌پردازد تا عفونت پالپ به‌خوبی درمان شده و از گسترش آن جلوگیری شود. به‌این‌ترتیب می‌توان در بیشتر موارد، دندان را حفظ کرد و مانع از ازبین‌رفتن دندان شد.

کلینیک دندانپزشکی دکتر حمیدرضا افضلی

سوالات متداول

برخی از سوالات مهم و متداول کاربران از دکتر افضلی در زمینه اندودانتیکس عبارت است از:

اندودانتیکس چیست؟

اندودانتیکس یکی از شاخه‌های دندانپزشکی است که به‌صورت تخصصی به درمان مشکلات مربوط به پالپ دندان می‌پردازد.

اندودنتیست کیست؟

اندودنتیست دندانپزشکی از که در چند سال در حوزه اندودانتیکس تحصیل‌کرده و در این زمینه تخصص دارد.

اهمیت اندودانتیکس چیست؟

عفونت پالپ دندان در صورت عدم درمان و پیشرفت، نه‌تنها باعث ازبین‌رفتن دندان می‌شود؛ بلکه ممکن است دندان‌های اطراف را هم تحت‌تأثیر قرار دهد و حتی در بدن پخش شود. به همین دلیل در علم دندانپزشکی، به‌صورت تخصصی به تشخیص و درمان بیماری‌ها و مشکلات پالپ دندان پرداخته می‌شود تا این عفونت به‌موقع درمان شود و از گسترش آن جلوگیری شود.

درمان مجدد ریشه یا عصب کشی مجدد چیست؟

اگر عصب‌کشی به‌درستی انجام نشده باشد، دندان‌درد بیمار بهبود نمی‌یابد و عفونت دندان شدیدتر می‌شود. در این حالت باید تمامی مراحل عصب‌کشی مجدد انجام شود. اگر عصب‌کشی مجدد به‌موقع انجام شود می‌تواند از ازبین‌رفتن دندان جلوگیری کند.

اگر عفونت پالپ دندان درمان نشود چه باید کرد؟

اندودنتیست معمولاً با عصب‌کشی عفونت پالپ دندان را برطرف کرده و آن را درمان می‌کند؛ اما گاهی ممکن است شدت آسیب و عفونت به‌قدری زیاد باشد که قابل‌درمان نباشد و دندان ازدست‌رفته باشد. در این حالت به‌ناچار باید دندان را کشید و آن را با روش‌هایی مثل بریج دندان یا ایمپلنت جایگزین کرد.